Dziedziczenie środków z polisy na życie - dla kogo, jaki podatek?

Zanim zdecydujemy się na konkretną polisę, warto zastanowić się nad tym – jakiej ochrony potrzebujemy, kogo chcemy zabezpieczyć oraz na jaką sumę dokładnie. Dobrze również przeanalizować swój budżet, by wiedzieć, jak wysoką składkę możemy płacić, by nie obciążać znacząco swojego portfela.

Czym jest dziedziczenie?

Dziedziczenie oznacza przeniesienie ogółu praw i obowiązków (w tym także majątkowych) na spadkobiercę lub kilku spadkobierców. Dziedziczenie jest skutkiem określonego zdarzenia prawnego – śmierci osoby fizycznej, która jest spadkodawcą. Krąg spadkobierców jest wyznaczany zgodnie z zasadami ustawowymi. W pierwszej kolejności powołani do spadku są: małżonek spadkodawcy oraz jego dzieci, dziedziczą oni spadek w częściach równych. 

W sytuacji, gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, jego udział w dziedziczeniu przypada wnukom. Gdy brak zstępnych, spadek należy się małżonkowi spadkobiercy i jego rodzicom, natomiast kiedy brak zstępnych oraz małżonka, cały spadek przypada rodzicom spadkobiercy w częściach równych.

Dziedziczenie ustawowe określa także, że:

• w przypadku, gdy jedno z rodziców spadkodawcy nie żyje, jego udział spadkowy przypada rodzeństwu spadkodawcy;
• jeśli rodzeństwo spadkodawcy nie żyje, udział spadkowy przypada jego zstępnym;
• gdy brak jednego z rodziców oraz brak rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy jest dzielony po równo pomiędzy rodzica dziedziczącego oraz małżonka spadkodawcy;
• jeśli brak zstępnych spadkodawcy, a także jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy;
• jeśli brak małżonka, zstępnych spadkodawcy, a także jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, natomiast gdy brak dziadków, udział spadkowy przypada ich zstępnym;  
• gdy brak małżonka spadkodawcy i krewnych, spadek przypada pasierbom, natomiast gdy brak osób powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Z jakiej polisy na życie można dziedziczyć środki?

Jak przebiega dziedziczenie środków z polisy na życie? Okazuje się, że jeśli taka jest wola płatnika składek, polisa może zostać przekazana w spadku osobom, które nie są spokrewnione z płatnikiem składek, dziedziczenie środków z polisy jest bowiem w branży ubezpieczeniowej rozumiane jako przekazanie świadczenia uposażonym.

W polisie oszczędnościowej na życie i dożycie oraz w polisie posagowej występuje niejako dziedziczenie środków z ubezpieczenia, ponieważ odszkodowanie jest zazwyczaj faktycznie przekazywane spadkobiercom. Po to zawiera się taką umowę ubezpieczenia, aby zapewnić rodzinie lepszą przyszłość. Zgodnie jednak z umową ubezpieczenia, w przypadku śmierci płatnika składek świadczenie otrzymują uposażeni, czyli dowolne osoby fizyczne wskazane w umowie. 

Mogą to być zatem zarówno najbliżsi krewni, np. żona czy dziecko, jak i dowolne, niespokrewnione osoby, np. znajomi. I rzeczywiście. W ubezpieczeniu na życie i innych polisach ochronnych uposażanym może być małżonek lub partner życiowy, a zdarza się nawet tak, że ubezpieczony nie zgłasza nikogo.

Polisy mieszane, w których następuje podział składki na część ochronną i część oszczędnościową lub inwestycyjną oraz należne świadczenie jest zazwyczaj wpłacane osobom spokrewnionym. Mowa o ubezpieczeniach:

• inwestycyjnych;
• oszczędnościowych;
• posagowych dla dziecka.

W polisie inwestycyjnej płatnik składek lokuje część wpłacanych środków w fundusze. Gdy dojdzie do jego śmierci, świadczenie wypłacane przez towarzystwo ubezpieczeniowe przysługuje uposażonym. W polisie oszczędnościowej jedna część wpłacanych środków jest przeznaczana na ochronę, natomiast druga jest gromadzona na specjalnym koncie polisowym. Na koniec umowy towarzystwo ubezpieczeniowe zwraca uzbierany kapitał płatnikowi lub jeśli on nie żyje, uposażonym.

Tymczasem w polisie posagowej uposażoną osobą jest dziecko. Osoba, która odziedziczyła w spadku polisę, otrzymuje zgromadzoną kwotę po osiągnięciu wieku pełnoletności.

Na rynku są dostępne także proste polisy ochronne, które gwarantują przekazanie odszkodowania uposażonym. Należą do nich ubezpieczenia:

• indywidualne na życie – zadaniem tego ubezpieczenia jest zabezpieczenie bliskich, gdy zabraknie płatnika składek;
• grupowe z pracy – polisa powstała z myślą o pracownikach różnych firm, w odróżnieniu od ubezpieczenia indywidualnego, to pracodawca, a nie płatnik składek wybiera towarzystwo ubezpieczeniowe i następnie proponuje gotowy produkt swoim pracownikom;
• terminowe i bezterminowe – umowa ubezpieczenia może zostać zawarta na pewien okres (np. od 5 do 25 lat) lub bezterminowo. W tym drugim przypadku świadczenie jest wypłacane uposażonym w chwili śmierci ubezpieczonego;
• NNW w szkole – to specyficzny rodzaj ubezpieczenia, w którym rekompensata należy się z tytułu zdarzeń takich jak np. złamanie, czy też poparzenie, odszkodowanie otrzymają uposażeni wskazani w umowie ubezpieczenia.

Czy musisz zapłacić podatek w takiej sytuacji?

Prawo, a dokładnie art. 831 i art. 922 kodeksu cywilnego, jasno określa sprawy dotyczące dziedziczenia pieniędzy z polisy.

Suma ubezpieczenia, czyli kwota, jaką otrzymują bliscy zmarłego właściciela polisy (np. 300 000 zł), nie należy do spadku po ubezpieczonym. Tym samym, podatek nie dotyczy tych polis na życie, w których przedmiotem ubezpieczenia jest wyłącznie ochrona życia i zdrowia. A także ewentualne zadłużenie ubezpieczonego – w razie odrzucenia spadku po zmarłym, spadkobierca nie traci możliwości otrzymania pieniędzy od ubezpieczyciela z polisy na życie.

Z kolei w ubezpieczeniu ochronno-oszczędnościowym (na życie i dożycie) wypłacenie świadczenia w przypadku zgonu ubezpieczonego oznacza, że kwota wypłacana jest osobom uprawnionym do spadku z zachowaniem ich kolejności. Zgromadzone przez lata oszczędności wypłacone mogą zostać wyłącznie w sytuacji, gdy dożyje on końca umowy. Tu podatku także nie ma, ponieważ wypłacona przez towarzystwo ubezpieczeniowe kwota świadczenia nie należy do spadku, jako że została wypłacona została dopiero po śmierci. 

W polisie inwestycyjnej występuje podatek, ale wyłącznie dochodowy (19%) – i to od zysku z ubezpieczenia, gdy postanowimy wypłacić pieniądze z polisy przez końcem umowy. Nie ma natomiast podatku w sytuacji, gdy właściciel polisy inwestycyjnej dożyje końca umowy bądź nie dożyje, a środki zostaną przekazane uposażonym. 

Kogo możesz wyznaczyć na uposażonego?

Uposażony to, zgodnie z treścią umowy ubezpieczeniowej, osoba, której należy się świadczenie za zdarzenie zawarte w polisie. Uposażonym w polisie na życie może być dowolna osoba fizyczna wskazana przez ubezpieczonego, zarówno małżonek czy dziecko, jak i ktoś, kto nie jest spadkobiercą ustawowym, np. konkubent, przyjaciel, kuzyn, teść lub znajomy. Zdarza się nawet, że uposażonym jest jakaś instytucja, np. bank. Wtedy w sytuacji, gdy dojdzie do śmierci płatnika składek, ubezpieczyciel wpłaca świadczenie z polisy na konto bankowe (np. powiązane z hipoteką).

Zasady wskazania uposażonych oraz reguły wypłaty świadczeń po śmierci płatnika składek są zawsze dokładnie rozpisane w Ogólnych Warunkach Ubezpieczenia. Zazwyczaj ubezpieczony może dowolnie zmieniać lub odwoływać uposażonych w czasie trwania umowy, natomiast gdy wskazał on kilku uposażonych, ale niektórzy zmarli przed zajściem zdarzenia, przypadający im udział jest dzielony pomiędzy pozostałe osoby uposażone.

Kto ma prawo dziedziczyć z ubezpieczenia?

W indywidualnej polisie na życie najczęściej na uposażonych ustala się najbliższe osoby – współmałżonka, dzieci, rodzeństwo czy rodziców. Gdy żyjemy w związkach nieformalnych – uposażyć możemy partnera lub partnerkę lub dowolną bliską nam osobę.

Inaczej wygląda sytuacja, gdy nie wskażemy w umowie osób uposażonych. Brak uposażonych powoduje, że środki z ubezpieczenia otrzymują tzw. „zstępni” czyli te osoby, które posiadają prawo do dziedziczenia, z zachowaniem oczywiście kolejności do tego prawo. Są to:

• współmałżonek,
• dzieci,
• wnuki,
• rodzice,
• rodzeństwo,
• dzieci rodzeństwa.

Zstępni to potomkowie ubezpieczonego (dzieci, wnuki, prawnuki ). Podobnie jak w przypadku wstępnych, zstępni to ogólne określenie, które nie dotyczy wszystkich potomków. Tym samym do zstępnych można zaliczyć:

• potomków naturalnych ubezpieczonego,
• dzieci ubezpieczonego przysposobione (adoptowane),
• dzieci ubezpieczonego uznane przez niego jako własne,
• dzieci ubezpieczonego ze związków pozamałżeńskich.

Może się również zdarzyć, że ubezpieczony wskaże jedną lub dwie osoby uposażone, które umrą przed jego śmiercią. Wówczas środki dziedziczy się według kolejności i ustalonej wysokości. Części odszkodowania są dokładnie ustalone według następujących reguł:

• małżonek w całości,
• dzieci w częściach równych,
• rodzice w częściach równych,
• osoby fizyczne powołane do dziedziczenia w częściach określonych w dokumencie sporządzonym przez notariusza.

Środki z ubezpieczenia może dziedziczyć również instytucja. Tak najczęściej dzieje się w przypadku, gdy osoba ubezpieczona była osobą samotną, bezdzietną i posiadała kredyt hipoteczny. Nagła śmierć powoduje wypłacenie środków bankowi na poczet zadłużenia kredytowego.

Jak zgłosić ubezpieczycielowi dziedziczenie środków z polisy?

Dziedziczenie środków z polisy wymaga uprzedniego zgłoszenia u ubezpieczyciela, że doszło do wystąpienia zdarzenia objętego umową. W tym celu należy najczęściej wypełnić stosowny formularz i przedłożyć go w siedzibie ubezpieczyciela lub wysłać pocztą tradycyjną/e-mail. Poza samym wnioskiem należy przedstawić w towarzystwie ubezpieczeniowym także wymaganą dokumentację, m.in.: akt zgonu płatnika składek oraz dokumentację medyczną potwierdzającą zajście zdarzenia. Po otrzymaniu zgłoszenia ubezpieczyciel ma 30 dni na wypłatę zgromadzonych środków.

Osoby, które liczą na odziedziczenie środków z polisy powinny mieć świadomość tego, że ubezpieczyciel może w niektórych sytuacjach odmówić wypłaty należnego odszkodowania. Mowa o tzw. wyłączeniach odpowiedzialności oraz niedotrzymanym okresie karencji. Wyłączenia odpowiedzialności to zdarzenia, w których płatnik składek działał świadomie na własną niekorzyść, czym przyczynił się do własnej śmierci.

Należą do nich np.:

• samobójstwo przed upływem 2 lat od zawarcia umowy;
• śmierć wskutek wypadku, do którego doszło w wyniku prowadzenia pojazdu pod wpływem alkoholu lub substancji odurzających;
• śmierć podczas przebywania na terenie kraju, w którym toczą się działania wojenne;
• śmierć wskutek ekspozycji na promieniowanie;
• śmierć w wyniku wszczętej bójki.

Jeśli chodzi o karencję, jest to okres, po którym zaczyna obowiązywać ochrona w danym zakresie. Gdy do wystąpienia zdarzenia dojdzie przed tym terminem, osoby uposażone nie otrzymają należnego świadczenia.

Podstawą do odmowy przekazania świadczenia może być brak terminowości w opłacaniu składek. Jeszcze inną sytuacją, w której ubezpieczyciel może odmówić wypłaty pieniędzy z polisy na życie, jest umyślnie przyczynienie się do śmierci ubezpieczonego lub członka rodziny. Przed zawarciem umowy ubezpieczeniowej warto zawsze zapoznać się wnikliwie z zapisami o wyłączeniu odpowiedzialności oraz innych okolicznościach, które poskutkują tym, że odszkodowanie przepadnie.

Jak to wygląda w przypadku ubezpieczenia majątkowego?

Z prawnego punktu widzenia środki z polisy na życie nie są traktowane jako spadek (tzw. masa spadkowa) i otrzymują je wyłącznie osoby wskazane w umowie jako uposażone. Samo świadczenie (oszczędności) jest zwolnione z podatku od spadków i darowizn, a także podatku dochodowego. Przypomnijmy, że w przypadku najbliższej rodziny podatku nie płaci się wcale, zaś najwyższa jego stawka może wynosić nawet 20%.

Inaczej jest w przypadku dziedziczenia wartości materialnej. Tu podatku nie płaci najbliższa rodzina ubezpieczonego (I grupa podatkowa), czyli małżonek, zstępni (dzieci i wnuki), wstępni (rodzice, dziadkowie), pasierb, zięć, synowa, rodzeństwo, ojczym, macocha i teściowie. Tu tylko teściowie, zięć i synowa zapłacą podatek. Pozostałe osoby, jeśli spełnią określone warunki – będą całkowicie zwolnione z podatku. W tej grupie podatkowej kwota wolna od podatku wynosi 9637 zł, a powyżej trzeba zapłacić:

• 3% podatku – od kwoty, która nie przekracza 10 278 zł,
• 5% podatku – od kwoty, która nie przekracza 20 556 zł,
• 7% podatku -  od kwoty, która przekracza 20 556 zł,

Podatek jest naliczany dla każdego z uposażonych.

W tzw. II grupie spadkowej znajdują się zstępni rodzeństwa (siostrzeniec, bratanek), rodzeństwo rodziców (wujkowie, ciotki), zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych. Tu kwota wolna od podatku wynosi 7276 zł. Stawki podatku (te same progi) to odpowiednio 7, 9 i 12%.

W ostatniej, III grupie podatkowej, obejmującej wszystkie inne osoby, kwota wolna od podatku wynosi 4902 zł, a sam podatek odpowiednio 12, 16 i 20%.
Niezależnie od rodzaju zdarzenia towarzystwo ma 30 dni, aby wypłacić uposażonym kwotę odszkodowania. Ten termin liczy się od momentu zgłoszenia. 
Uposażeni otrzymują środki przelewem na wskazane konto bankowe lub przekazem pocztowym.

Kiedy nie można liczyć na świadczenia z polisy? 

Istnieją sytuacje, w których firma ubezpieczeniowa ma prawo uniemożliwić uposażonym dziedziczenie środków. Dzieje się tak, gdy:

• ubezpieczonemu, który posiada polisę oszczędnościową grozi egzekucja komornicza (środki chronione są maksymalnie do 75 procent wysokości świadczenia),
• ubezpieczony jest zadłużony na rzecz Skarbu Państwa,
• ubezpieczony ma zasądzone płacenie alimentów.

Poza tym do dziedziczenia środków z polisy na życie może nie dojść na skutek wyłączeń odpowiedzialności. Oznacza to, że gdy do śmierci dojdzie w określonych umową sytuacjach – ubezpieczyciel nie ma podstawy do wypłacenia środków. 

Wyłączenia odpowiedzialności dotyczą najczęściej sytuacji, w których ubezpieczony działał na własną niekorzyść. Zazwyczaj dotyczy to np. zgonu wskutek prowadzenia samochodu pod wpływem alkoholu, popełnienia samobójstwa w dwa lata od zawarcia umowy czy udział w bójkach, zamachach czy rozruchach. 

Kolejnym, bardzo ważnym ograniczeniem w wypłaceniu odszkodowania, jest karencja. Ustala ona czas pomiędzy zawarciem umowy, a realnym rozpoczęciem ochrony w danym zakresie, jak np. samobójstwo po 2 latach od podpisania umowy. Sytuacje dotyczą określonych chorób, wypadków, pobytu w szpitalu czy operacji.